O tym, co łączy Rosję carską i XIX-wieczną Walię i o tym, czego nie wiedział mąż królowej

Wkrótce przyjdzie mi wziąć ostatni oddech. Stanie się to w tym samym miejscu, w którym wzięłam pierwszy.

 

Tym zgrabnym pierwszym zdaniem rozpoczyna się obszerny Carski smok poczytnej walijskiej autorki – Catrin Collier – w wersji brytyjskiej wydany w pięciu tomach, w polskiej zaś (i bardzo dobrze!) zmieszczony w jednym. 

Zapytany podczas uroczystej kolacji przez Chruszczowa książę Edynburga, nie potrafił powiedzieć nic na temat jednego z najznamienitszych brytyjskich wizjonerów – Johna Hughesa. Pustkę w głowie miał także ówczesny premier. Collier porusza więc mało znany, choć arcyciekawy temat powstania czegoś z niczego w miejscu, gdzie nic nie było… założenia Doniecka. Dzisiejszy, znany już zdecydowanie bardziej niż jego historia, ukraiński (kto wie, jak długo) Donieck, istnienie zawdzięcza Johnowi Hughesowi i innym walijskim kolonizatorom, którzy postanowili poświęcić temu miastu, które na początku lat 70-tych XIX wieku było zaledwie osadą, życie.

W historię pierwszych kolonizatorów opuszczających przemysłowe walijskie miasto Merthyr, jesteśmy wprowadzani z perspektywy jednej z uczestniczek – Anny, która jako narrator pojawia się tylko na początku oraz na końcu Carskiego smoka. 

Autorka, podejmując tak wdzięczny temat, podjęła jednocześnie dość duże ryzyko, ale dobrze poradziła sobie z jego realizacją. Nakreśliła bardzo dokładny portret wieloetnicznej społeczności Hughesowki (ros. Juzówki), składającej się z rosyjskich arystokratów, kozackiej biedoty, nieakceptowanych Żydów, którzy tworzą własna społeczność w obrębie miejscowości i przyjezdnych Walijczyków – grupę również wewnętrznie zróżnicowaną, głównie majątkowo. Do kalejdoskopu narodowości, etniczności i warstw społecznych, Collier dodaje także kalejdoskop czasem zabawnie, czasem poważnie, ale zawsze sugestywnie charakterystycznych postaci. Pikanterii dodaje fakt, że żyją oni w czasach szczególnych, koniec XIX wieku, to przecież (i nie dajcie sobie wmówić, że jest inaczej) czas największych i najszybszych przemian w historii świata, czas końca i początku. W Carskim smoku (swoją droga, doprawdy nie wiem, skąd wziął się ten tytuł, do niczego w zasadzie nie nawiązuje, ale jest prawie identyczny z angielskim) wyznacznikiem końca jest hrabia Mikołaj – rosyjski konserwatywny arystokrata, sprawca trzynastu ciąż swojej żony (Rodzenie dzieci to dla kobiety zupełnie naturalna rzecz) i niezliczonych ciąż innych kobiet, którego nawet leciwa teściowa dwukrotnie przewyższa postępowością:

– Jestem arystokratą…  
– Ty, Mikołaju, jesteś przeszłością.

Symbolem postępu są z kolei walijscy kolonizatorzy, a szczególnie ich przywódca i pomysłodawca stworzenia nowego górniczego miasta daleko na stepach carskiej Rosji – John Hughes. W środku tego kontinuum pomiędzy postępem a konserwatyzmem są pozostali mieszkańcy Hughesowki – ograniczeni przez konwenanse, ale pragnący zmiany, nie tyle dla dobra ludzkości, ile dla swojego osobistego szczęścia. Niektórzy stają się ofiarami konwenansów, inni – postępu. Nikt jednak właściwie nie osiąga pełnego szczęścia. Zupełnie jak w życiu.Collier z właściwym Brytyjczykom poczuciem humoru, opisuje wydarzenia i kreśli postacie.Oto kilka przykładów: 

Mów powoli. Tubylcy uznają cię za idiotę, ale nie ma to większego znaczenia, bo i tak z góry zakładają, że postradałeś zmysły, skoro zdecydowałeś się tu przyjechać. – Kozacy? – zdziwił się Richard. – Prawdziwi Kozacy? – W przeciwieństwie do wróżek oni naprawdę istnieją. (…)
– Nigdy nie próbuj wypić więcej niż Kozak, jeśli masz jakiekolwiek plany na następny dzień. Kozak wstanie o wschodzie słońca, a ty przy odrobinie szczęścia zobaczysz jego zachód.– Chłopi nazywają banię [łaźnię – przyp. N. Sz.] pierwszym doktorem Rosji. Cokolwiek im dolega, najpierw zaglądają do sauny.
– A drugim doktorem jest lekarz? – Peter myślał już o swoich potencjalnych zarobkach.
– Drugim jest wódka.
– Trzecim doktorem Rosji jest surowy czosnek – kontynuował Glyn, nie zwracając uwagi na komentarz brata. – To by wyjaśniało, dlaczego woźnice tak nim śmierdzieli. Pewnie byłoby przejawem nadmiernego optymizmu zakładać, że czwartym jest wykwalifikowany specjalista? – O czwartym nikt nigdy nie wspominał.

Jednak wkład postaci w wydarzenia jest nierównomierny – niektóre są dogłębnie charakteryzowane na początku, tylko po to, by w dalszej części powieści pełnić rolę zaledwie marginalną. Inni bohaterowie wręcz odwrotnie. Otwarte zakończenie powieści daje wyobraźni czytelnika pole do popisu, ale jednocześnie dobrze podsumowuje jej charakter – Carski smok w zasadzie nie ma początku ani końca. Czytanie przypomina zabawę kalejdoskopem – obrazy są piękne i niepowtarzalne, ale też nie łączy ich nic z kolejnymi i poprzednimi. To w zasadzie migawki z życia kilkunastu osób w ciągu dwudziestu kilku miesięcy na przełomie lat 60-tych i 70-tych XIX wieku. Brakuje mi też wstępu lub posłowia, w którym autorka wyjawiłaby źródła, z jakich korzystała, wyznaczając granicę historii i opowieści.Mimo wszystko, Carski smok spełnia wszystkie warunki dobrej powieści historycznej i czyta się ją jednym tchem. Pozostawia po sobie bardzo dobre wrażenie, ale też i przekonanie, że nawet jeśli myślimy, że wszystko, co złe już się skończyło, a życie wraca na właściwy kurs mimo przeciwności, los może spłatać nam wielkiego figla. A wobec figli losu wszyscy jesteśmy równi.

Z moich obserwacji wynika, że ludzie na całym świecie myślą i zachowują się tak samo. Tylko mówią różnymi językami.